Posts

Showing posts from August, 2012

अध्याय-१२ वातकलाकलीय ( 2nd सम्भाषा परिषद् )

                  चरक संहिता सूत्र स्थान अध्याय-१२ वातकलाकलीय ( 2 nd सम्भाषा परिषद् ) Ø आठ ऋषि (आत्रेय सहित) Ø साकृत्यायन कुश – वात के  गुण – रुक्ष शीतो लघु सुक्ष्मचलोऽथ विशदः खरः ।  = ७ ( च. सू. १)                                                ,,     ,,     ,,   ---दारुण---    ,, ,,    ,,    ।  = ६ ( च. सू. १२ ) Ø कुमारशिरा भरद्वाज – वातप्रकोपक कारण – समानगुणाभ्यासो हि धातुनां वृद्धिकारणं इति । Ø कांकायन ( वाह्लीक भिषक् ) – वात शमन कारण Ø बडिश धामार्गव – प्रक्रिया ( शमन-कोपन की) Ø राजर्षि वायोर्विद – वात के कर्म Ø मरीचि – पित्त के कर्म Ø काप्य – कफ के कर्म Ø पुनर्वसु ...

अध्याय-९ - खुड्डाक चतुष्पाद

चरक संहिता सूत्रस्थान अध्याय-९ - खुड्डाक चतुष्पाद चिकित्सा चतुष्पाद-                         भिषग्द्रव्याण्युपस्थाता रोगी पादचतुष्टयम् ।                          गुणवत् कारणं ज्ञेयं विकारव्युपशान्तये ॥ ·        वैद्य- श्रुतेपर्य्वदातत्वं,बहुशो दृष्टकर्मा,दाक्ष्यं,शौचं । ·        उपस्थाता – उपचारज्ञता,दाक्ष्यं,अनुराग,शौचं । ·        रोगी – स्मृति,निर्देशकारित्वं,अभीरुत्वं अथापि च …………ज्ञापकत्वं । ·        द्रव्य – बहुता,योग्यत्वं,अनेकविधकल्पना,संपत् चेति । Ref.-                   “ विकारो धातु वैषम्यं साम्यं प्रकृतिः उच्यते ।  ...

चरक सूत्रस्थान अध्याय -१० महाचतुष्पाद

चरक सूत्रस्थान अध्याय -१० महाचतुष्पाद आत्रेय-मैत्रेय संवाद-   आत्रेय- तत भेषजम युक्तियुक्तं           (भेषज=षोडषकलं चतुष्पादं भेषजं इति।) मैत्रेय-तत चिन्त्यते भेषजमभेषजेनाविशिष्टं इति।        उदा.- श्वभ्रे सरसि वा प्रसिक्तमल्पमुदकं। = संतर्पण,संशोधन                नद्यां वा स्यन्दमानायां पांसुधाने वा पांसुमुष्टिः प्रकीर्णः इति। आत्रेय-* न हि सर्वेव्याध्यो भवन्त्युपायसाध्याः।           *न हि भेषजसाध्यानां व्याधीनां भेषजमकारणं भवति। *न्युनान् धातुन् पूरयामः व्यतिरिक्तान् हासयामः । *अर्थ विद्या यशोहानिं उपकोशमसंग्रहम् ।( असाध्य रोगों की चिकित्सा करने पर हानि) साध्यासाध्यता भेद- साध्य- २ = सुखसाध्य तथा कृच्छ्रसाध्य           ३   = अल्प - मध्य - उत्कृष्ट चिकित्सा योग्य असाध्य- याप्य तथा प्रत्याख्येय/अनुपक्रमणीय ...

रक्तपित्त का चिकित्सा क्रम :- (च. चि. ४)

रक्तपित्त का चिकित्सा क्रम :-                                       ( च . चि . ४ ) १ . निदान परिवर्जनम् ! २ . नादौ स्तम्भमर्हति - प्रारम्भ मे रक्तस्त्राव नही रोकना चाहिये ! ३ . तस्मादुपेक्ष्यम् - उसकी उपेक्षा करनी चाहिये ! ४ .   * ऊर्ध्वग रक्तपित्त मे - लन्घन ( कफानुबन्ध के कारण )     * अधोग रक्तपित्त मे तर्पण ( वातानुबन्ध के कारण   ) ५ . ऊर्ध्वगे तर्पणम् पूर्वम् पेया पूर्वमधोगते !    ( च . चि . ४ / ३२ )    * लन्घन के पश्चात ऊर्ध्वग रक्तपित्त मे - तर्पण प्रयोग    * तर्पण के पश्चात अधोग रक्तपित्त मे - पेया प्रयोग ६ . सम् शोधन चिकित्सा प्रयोग   -                      ...