अध्याय-९ - खुड्डाक चतुष्पाद

चरक संहिता सूत्रस्थान अध्याय-९ - खुड्डाक चतुष्पाद

चिकित्सा चतुष्पाद-

                        भिषग्द्रव्याण्युपस्थाता रोगी पादचतुष्टयम् ।

                         गुणवत् कारणं ज्ञेयं विकारव्युपशान्तये ॥

·       वैद्य- श्रुतेपर्य्वदातत्वं,बहुशो दृष्टकर्मा,दाक्ष्यं,शौचं ।

·       उपस्थाता – उपचारज्ञता,दाक्ष्यं,अनुराग,शौचं ।

·       रोगी – स्मृति,निर्देशकारित्वं,अभीरुत्वं अथापि च …………ज्ञापकत्वं ।

·       द्रव्य – बहुता,योग्यत्वं,अनेकविधकल्पना,संपत् चेति ।

Ref.-

                  “ विकारो धातु वैषम्यं साम्यं प्रकृतिः उच्यते ।

                     सुखसंज्ञकं आरोग्यं विकारो दुःखमेव च ॥ ” ( च. सू. ९/४)

                        “ चतुर्णां भिषकादीनां शस्तानां धातुवैकृते । प्रवृतिः धातु साम्यार्था चिकित्सा इति अभिधीयते” ॥ (च.सू.९/५)

                        “याभिः क्रियाभिःजायन्ते शरीरे धातवः समाः। सा चिकित्सा विकाराणां कर्म तत् भिषजां मतम्”॥ (च.सू.१६/३४)

आदर्श चिकित्सा-“प्रयोगः शमयेत् व्याधिं योऽन्यं अन्यमुदीरयेत्। नासौ विशुद्धः शुद्धस्तु शमयेद्यो न कोपयेत्”॥ ( च.नि. ८/२३)

                        “या क्रिया व्याधिहरणी सा चिकित्सा निगद्यते”। (भा.प्र.)

पात्रापेक्षी- शस्त्रं शास्त्राणि सलिलं

ब्राह्मी बुद्धि/वैद्य वृति - ४  मैत्री-कारुण्यमार्तेषु-शक्येप्रीतिः-उपेक्षणं प्रकृतिस्थेषु भूतेषु ।

राजा के योग्य वैद्य – ४ हेतौ-लिंगे-प्रशमने-रोगाणाम् अपुनर्भवे ।

प्राणाभिसर वैद्य – ४ तस्मात् शास्त्रेऽर्थे विज्ञाने प्रवृतौ कर्मदर्शने । ( प्राणाचार्य के गुण – ५ च.चि.१-४)

उत्तम वैद्य  -   ६  विद्या-वितर्को-विज्ञानं-स्मृतिः-तत्परता-क्रिया ।

अज्ञ भिषक् – is like अचक्षु व्यक्ति,मारुतवश नौका

पादत्रय + अज्ञ भिषक् – यद् आशुपाय प्रतीक्षिणः यान्तिं वृद्धिः।

पादत्रय + ज्ञ भिषक् – यद् विकाराः सुदारुणाः गन्धर्वपुरवत् नाशं ।

वैद्य शब्द प्राप्त्यार्थ – ६  विद्या मतिः कर्मदृष्टिः अभ्यासः सिद्धिः आश्रयः ।

मूर्ख या भिषक् मानी वैद्य-

    “यदृच्छया समापन्नमुत्तार्य नियतायुषम् । भिषग्मानी  निहन्त्याशु शतान्य नियतायुशाम्”॥

विज्ञाता शासिता योक्ता प्रधानं भिषगत्र तु ।( only 4 वैद्य)

शास्त्रं ज्योतिः प्रकाशार्थं दर्शनं बुद्धिः आत्मनः । ताभ्यां भिषक् सुयुक्ताभ्यां चिकित्सत् न अपराध्यति ॥ (च. सू. ९)

कार्य	प्रधानपक्ष	अप्रधान पक्ष
चिकित्सा	भिषक्	शेष ३ अप्रधान
पक्तौ	पक्तु	पात्रेंधनं अनलाः   (अन्वय व्याप्ति)
विजये	विजेतु	भूमिः चमूः प्रहरः   (   ,,      ,,    )
घटोत्पत्ति	कुम्भकार	मृद् दण्डचक्र सूत्रादि (व्यतिरेक व्याप्ति)

*शास्त्र बुद्धि – शास्त्रार्थ से

*सहज बुद्धि – पूर्वकर्मज